کد مطلب:3735 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:16

گنجینه پرسمان » اجتماعي و فرهنگي

خَير الامور اوسطها را تشريح نمائيد و آيا در همة موارد اين حديث بايد مدنظر گرفته شود؟

جمله خير الامور اوسطها از دير زمان به عنوان قانون ثابت و ارزشي براي بشر شناخته شده بگونهاي كه از يونانيان قديم نيز در فلسفه اخلاق مضمون آن نقل گرديده و در قرآن نيز ريشه دارد آنجا كه لقمان به فرزندش سفارش نموده فرزندم در مشي و حركت (اعم از راه رفتن و زيست نمودن) خويش ميانه رو باش. واقصد في مشيك (1)

چنانكه اميرالمؤمنين( نيز به فرزندشان امام مجتبي( فرمودند: در عبادت و زندگي ميانه رو باش. اقتصد يا بني في معيشتك واقتصد في عبادتك(2)

از اين رهگذر رعايت اعتدال و ميانه روي و پرهيز از هر گونه افراط و تفريط و تندروي و كندروي در مقررات ديني امريست مطلوب.

ولي تشخيص نقطة افراط و تفريط و معرفت موضع اعتدال در همه موضوعات، از گستره دانش و فهم بشري خارج است و تنها در پرتو عمل دقيق به احكام و مقررات ديني در ميدانهاي مختلف ميتوان به آن دست يازيد زيرا از سوي قانونگذاري وضع و تدوين گرديده كه داراي دانش و علم گسترده و بيانتها است و به همه مواضع افراط، تفريط و اعتدال آگاه است.

استاد مصباح در اين رابطه فرمودهاند:

اينك بايد به تعيين مرز مطلوبيت پرداخت. اگر در اعمال و رفتار و تكاليف ميبايد حد وسط رعايت گردد، اين حد وسط كدام است و بر حسب كميت و مقدار، ميزان آن تا چه حد است؟ روشن است كه تنوع فعاليتها و تكاليف و ظرفيتهاي مختلف انسانها و توانمندي آنها به ما اجازه نميدهد تا عدد ثابتي را معين كنيم و بگوييم اين ميزان و مقدار، حد وسط و مرز مطلوبيت اين فعاليتهاست.

لذا تعيين حد وسط، كاري دشوار است و نيازمند بحث ميباشد و به سهولت نميتوان گفت كه حد وسط و مطلوب كدام است؛ مثلاً حد وسط و مطلوب در خوردن آن است كه نه چندان بخور كز دهانت بر آيد، نه چندان كه از ضعف جانت برآيد. اما اين سخن بدين معنا نيست كه طي عمليات آماري، ميزان متوسط غذاي انسانها را به دست آوردهايم و همان مقدار متوسطي از غذا كه انسانها ميخورند ـ مثلاً 5 كيلوگرم درروز ـ براي هر انساني لازم است!

بيترديد تعيين چنين ميزاني نه به جا و نه ممكن است؛ چه، حالات غذايي و مزاج اشخاص و نوع فعاليتي كه افراد انجام ميدهند و... از جمله عوامل مؤثر در تعيين ميزان غذاي مصرفي است، كه اين عوامل معمولاً در يك نفر نيز ثابت نيست تا چه رسد به تمام انسانها؛ لذا بايد بگوييم هر كسي يك حد وسط متناسب با خودش دارد و حد وسط در اين مقام يك پديدة كمي ثابت نيست تا بگوييم براي همه انسانها اين مقدار غذا مطلوب است و كمتر و بيشتر از آن نامطلوب. حد وسط، مرز بين كم خوري و پرخوري است؛ ولي نميتوان گفت حد وسط يك كميت خاص و معين است. حتي افرادي كه از قاعده حد وسط در اخلاق و فضيلت سخن ميگويند، چنين برداشتي از اين قاعده نداشته و ندارند و اين گونه برداشتها را غلط ميشمارند. منظور از حد وسط، يك كميت خاص نيست. منظور آنست كه به هر كار خوب و پسنديدهاي به ميزاني بپردازيم كه از فعاليتهاي ديگر باز نمانيم، و از طرف ديگر نيز، حداقل بايد به مقداري آن را انجام داد كه مؤثر باشد؛ نه آن قدر كم و ناچيز كه هيچ تأثيري نداشته باشد.

بنابراين قاعده حد وسط، به صورت اجمال مورد پذيرش است و ملاك فضائل و ارزشهاي اخلاقي ميباشد؛ اما در صورتي مفيد است كه ميزان و مقدار آن تعيين گردد و تعيين اين مرز و مقدار كاري بس دشوار است و بر حسب مورد با ابزارهاي خاص ميتوان ميزان آن را مشخص نمود. در برخي موارد با استناد به دليل عقلي ميتوان اين ميزان را تعيين كرد. در برخي موارد ديگر با تجربه و آزمايش علمي ميتوان اين ميزان را تشخيص داد. در مواردي نيز بايد از ادله نقلي و تعبدي كمك گرفت و چه بسا مشاركت دليلها براي تعيين دقيق آن لازم آيد؛ مثلاً براي برخي سنين، با استفاده از آزمايشهاي پزشكي و بهداشتي ميتوان ميزان و كيفيت غذاي مورد نياز كودك را معين كرد تا موجب ضرر نشود. در اين گونه موارد علم ميتواند به ما كمك كند. در بسياري از موارد نيز علم به كار نميآيد و بايد به سراغ راههاي عقلي و نقلي رفت؛ مثلاً ميزان عبادت لازم براي انسان را نميتوان از طريق يافتهها و استدلالهاي علمي تعيين كرد. در اين گونه موارد بايد معيار مطلوبيت را از وحي و شرع مقدس گرفت و شارع، تنها مقامي است كه لياقت تعيين حد وسط را دارد.

بنابراين حد وسط، ميتواند معيار فضيلت باشد؛ ولي تعيين حد و مرز آن ساده نيست و غالباً نميتوان حد مطلوبيت را با استناد به كميتهاي آماري و اموري از اين قبيل تشخيص داد. خلاصه سخن آنكه قاعده حد وسط قانوني تام است؛ ولي استثناهايي هم دارد. از طرفي نيز تعيين مرز و ميزان مطلوبيت بر اساس اين قاعده، بسيار مشكل است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ لقمان 19

2ـ بحار ج 71 ص 214